مفهوم عادتواره (Habitus) بوردیو

«مطالعات فرهنگی و رسانه ایران»- وبلاگ بلقان آباد دیار من، که انصاری صدر در آن قلم می زند نگاه جامع و خوبی به مفهوم عادتواره بوردیو داشت. این مطلب را نقل می کنیم. برای تعریف عادت واره ها که بوردیو آن را منشأ کنش می داند، ابتدا باید چند واژه دیگر توضیح داده شوند:

_ سرمایه فرهنگی

بوردیو بر این باور است که سرمایه فرهنگی به سه شکل وجود دارد.در حال متجسد (embodied). که به خصائل دیر پای فکری و جسمی اشاره دارد. در حالت عینیت یافتگی (objectified) به شکل کالاهای فرهنگی (اشیاء مادی و رسانه هایی مثل: تصاویر، کتاب ها، لغت نامه ها، ادوات، ماشین آلات، و غیره) و نهادینه شده (presuppositions) مثل مدارک و مدارج آموزشی. (پنتام، رابرت ... [و دیگران]، سرمایه های اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه، ترجمه افشین خاک باز، حسین پویان، تهران: نشر شیراز، 1384، ص 137)

 که البته باز کردن و تشریح این سه نوع خارج از حوصله این تحقیق می باشد. و به طور خلاصه می توان گفت:

منظور از سرمایه های فرهنگی، ترکیبی از شناخت ها، آگاهی ها، آموزش ها و مدارک تحصیلی می باشد.این شناخت ها و آگاهی ها می توانند به صورت کلاسیک و آکادمیک در آموزشگاه ها کسب شده باشند و یا به صورت خودآموزی (Autodidacte) و یا غیر کلاسیک آموخته شده باشند. (بوردیو، نقل از منادی، مرتضی، جامعه شناسی خانواده:تحلیل روزمرگی و فضای درون خانواده، تهران: دانژه، 1385، ص 96)

بنابراین در نظر بوردیو، سرمایه های فرهنگی مقوله هایی اکتسابی و آموختنی هستند. و بسته به دوره زمانی و جامعه و طبقه اجتماعی می توان به دست آورد. 

 
_سرمایه اقتصادی

بوردیو، هر آن چه که بی درنگ و مستقیماً قابل تبدیل به پول است و ممکن است به شکل حقوق مالکیت درآید را سرمایه اقتصادی می داند. (  ( پنتام، رابرت ... [و دیگران]، سرمایه های اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه، ترجمه افشین خاک باز، حسین پویان، تهران: نشر شیراز، 1384، ص 136 )

 
_ فضای اجتماعی

فضای اجتماعی از ترکیب دو سرمایه فرهنگی و اقتصادی ساخته می شود. و «واقعیتی است نامرئی که نه می توان آن را لمس کرد و نه می توان به سمت آن اشاره کرد، و در عین حال رفتارها و تظاهرات عاملان اجتماعی را تنظیم می کند»(بوردیو، پی یر، نظریه کنش: دلائل عملی و انتخاب عقلانی، ترجمه مرتضی مردیها، تهران: نقش و نگار، 1380، ص 39)

بنابراین، اشتراکات عاملان اجتماعی به فاصله آنان در این فضا بستگی دارد، و «همجوار بودن در فضای اجتماعی زمینه ساز اختلاط است، افرادی که در یک برش، در یک منطقه محدود از این فضا قرار می گیرند، در عین حال هم به نزدیکی به یکدیگر علاقمند ترند و هم عزم به نزدیکی با هم برای آن ها آسان تر و کم هزینه تر است» ( همان: 41 )

 

_ عادت واره ها (Habitus)

عادت واره: «نوعی آمادگی عملی، نوعی آموختگی ضمنی، نوعی فراست، نوعی تربیت یافتگی اجتماعی از نوع ذوق، سلیقه، که به عامل اجتماعی این امکان را می دهد که روح قواعد، آداب، جهت ها، روندها، ارزش ها، و دیگر امور حوزۀ خاص خود (حوزه علمی، اقتصادی، ورزشی، هنری، سیاسی ...) را دریابد، درون آن پذیرفته شود، جا بیفتد و منشأ اثر شود.» (همان:15)

اگر فضای اجتماعی را متشکل از سطوح یا نقاط بدانیم، هر سطح یا نقطه از این فضا دارای سطحی از  عادت واره ها (یا سلیقه ها) است که بر اثر شرائط اجتماعی مناسب با آن به وجود می آیند.

منظور از عادت واره، مجموعه طرح واره هایی است که یک انسان در طول زندگی خود از ابتدای تولد به بعد بر اساس برخورد با محیط های مختلف مانند: خانواده، رسانه ها، نهاد های آموزش و پرورش و گروه همسالان کسب می کند. این طرح واره ها مانند: چگونه غذا خوردن، چگونه لباس پوشیدن، چگونگی ارتباطات اجتماعی، ذوقیات، مشغولیات انسان می باشند. (بوردیو، نقل از منادی: 93)

عادت واره، نظامی است سازمان داده شده که قادر به سازمان دادن می باشد. در هر یک از انسان ها عادت واره هایی وجود دارد که در طول زندگی انسان ها ساخته می شوند. به طوری که زمانی  که از انسانِ امروز سخن می گوییم، در هر یک از این انسان های امروزی، انسان دیروز نیز وجود دارد. انسان دیروز، همان عادت واره است که فرد در طول زندگی خود از محیط هایی که در آن زندگی کرده، آموخته است. (بوردیو، نقل از منادی: 56)

بنابراین، فضای حاکم بر محیطی که شخص در آن زندگی می کند بسیار مهم است، چرا که عادت واره ها تحت همان محیط ساخته شده اند. (بوردیو، نقل از منادی: 56)

«یک عادت واره، می تواند نشان دهد که چگونه اساتید دانشگاه، به عنوان مثال، از یک سو اصول متفاوتی برای ترجیح خوراک، نوشیدنی، ورزش و...  دارند و از سوی دیگر اصول مشترکی را که همه برای ترجیح خوراک خوشمزه تر، نوشیدنی گواراتر، ورزش مناسب تر ، ... دارند، به صورتی متفاوت اعمال می کنند» (همان: 37)

بنابراین، عادت واره ها الگویی هستند برای طبقه بندی و تقسیم بندی بر اساس نگرش ها و سلیقه ها. همچنین عادت واره ها «میان آن چه خوب است و آن چه بد است، آن چه ممتاز است، و آن چه معمولی است و ... تفاوت می گذارد» ( همان ) البته این موارد نزد افراد و طبقات متفاوت یکسان نیست. مثلاً  «یک رفتار واحد، یا یک دارایی واحد، ممکن است در نزد کسی یا طبقه ای، یعنی در قالب عادت واره او، ممتاز باشد، برای دیگری پوچ و برای سومی معمولی باشد. (بوردیو، 1380: 37) عادت واره ها، محصول فعالیت تاریخی نسل های پی در پی است. (همان: 230)

 

با توجه به مطالب ذکر شده می توان گفت؛ هر شخص با توجه به سرمایه های اقتصادی و فرهنگی که دارد، می تواند در موقعیت یا سطحی خاص در فضای اجتماعی قرار بگیردکه با دیگری متفاوت است،  و با توجه به آن که هر موقعیت در فضای اجتماعی دارای عادت واره های خاصِ خودش است، پس  «عادت واره ها هم، به مانند مواضع و موقعیت های اجتماعی که مولد آن عادت واره ها هستند، تفاوت یافته اند» ( بوردیو، 1380: 35 )  و تفاوت گذار نیز هستند.

تئوری کنشی که بوردیو در قالب مفهوم عادت واره مطرح می کند، بر این اساس است که کنش ها مبتنی بر آمادگی و استعداد های کسب شده هستند و نه بر قصد. مثلاً «بازیگر، نظر به این که قاعده مندی یک بازی را عمیقاً درونی کرده است، کاری می کند که باید، و در زمانی که باید، و این همه بدون این که نیازی داشته باشد که کاری را انجام دهد به صورت یک هدف طراحی شده برای خود قرار دهد. نیازی به دانستن اگاهانه آن چه که انجام می دهد، برای آن که آن کار را انجام دهد ندارد.» (همان:246)

 اهمیت این بحث در آن است که طبق نظریۀ بوردیو، نیروی محرکه اعمال و رفتار روزمره هر فرد، عادت واره های او است. (منادی: 96) . و تفاوت در عادت واره ها است که تفاوت در رفتار ها و عقاید میان افراد یا گروه ها را (چرا که اگر عادت واره های مشترک بین افراد وجود داشته باشد، گروه و طبقه شکل می گیرد) باعث می شود. (بوردیو، 1380: 37)

در این جا لازم است به این موضوع اشاره شود که عادت واره ها، عمل را  نه به صورت تحمیل بلکه «به صورت یک ضرورت منطقی پیش می برد («هیچ کار دیگری نمی توان انجام داد»، «من نمی توانم طور دیگری عمل کنم») (همان: 300) بنابراین عمل تحت تأثیر شدید عادت واره ها است اما نه به این معنی که بر شخص تحمیل می شوند. تأثیر عادت واره ها بر اعمال شخص به آن صورت است که انگار شخص از «دارایِ نوعی محاسبه عقلانی» و یا قاعده ای تبعیت کرده است. (همان: 300)

پس برای درک رفتار و کردار و عقاید افراد، بایستی عادت واره ها، و برای شناخت ودرک عادت واره ها بایستی فضای حاکم یا موجود را درک کرد.

بحث میل به مصرف در مطالعات فرهنگی

«مطالعات فرهنگی و رسانه ایران»- در بحث نظریه مند کردن مصرف، یکی از مباحث بحث میل (خواسته) است. اینکه به اندازه انسان ها میل هم وجود دارد.

در مطالعات فرهنگی با چیزی به نام پدیده چند فرهنگی( polysemic) روبرو هستیم. این را مخاطبان تولید می کنند، چون از ذائقه و شوق متفاوت برخوردارند. در ارتباطات لنگر اندازی داریم. ما پدیده چند معنایی را به یک معنا تقلیل می دهیم تا یک معنا را درک کنیم. بنابراین وقتی عکسی را می بینید، جایی را می بینید که عکس در فلان سال پدر و مادرم هستند. در مطالعات فرهنگی پدیده چند معنایی است و ذهن و سلیقه مخاطب اهمیت می یابد.

بودریار (در کتاب جامعه مصرفی) و (کتاب تمایز) بوردیو به این پدیده می پردازند. این دو پست مدرن هستند و مصرف را به میل فرهنگی نسبت یم دهند.

بوردیو ساختارگرا است.

بودریار نظری درباره میل دارد. میل را به عنوان تجربه ایده آلیستی معرفی می کند. بودریار می گوید، رسانه ها همه چیز را شبیه واقعیت ایجاد می کنند. برای تشییع جنازه پاچ چیزی رویایی است. رسانه به وجه زیبا شناختی آن می پردازد.

معرفی کتاب «تمایز» اثر بوردیو

«مطالعات فرهنگی و رسانه ایران»- زهره روحی در سایت انسان شناسی و فرهنگ بحث مهمی را در باب کتاب تمایز بوردیو مطرح کرده است که در این یادداشت آن را نقل می کنیم.

«تمایز: نقد اجتماعی، قضاوت‌های ذوقی»، اثر پی‌یر بوردیو؛ ترجمه حسن چاوشیان، تهران: ثالث.

نوشته کتاب «تمایز» یکی از مهمترین آثار پی یر بوردیو است. در این اثر  وی به آشکار ساختن رابطة غیر قابل تفکیک «موقعیت‌های اجتماعی» و «قضاوت‌های ذوقی» پرداخته و از سه بخش تشکیل شده است:

«نقد اجتماعی قضاوت‌های ذوقی»، «اقتصاد عمل»، و «سلیقه‌های طبقاتی و سبک‌های زندگی».

اگر بخواهیم در یک کلام موضوع کتاب «تمایز» را معرفی کنیم، می‌توان گفت دربارة فرهنگ است. بحثی که یقیناً یکی از مهمترین مسائل بشری‌ست، از اینرو که همزاد هستیِ انسان و جهانِ اجتماعی اوست و تفکیک‌اش از هر دو  محال؛ معمولاً در مواجهه با مفهوم و کارکرد «فرهنگ»، عادت بر این است که یا از آن به عنوان عامل سلب آزادی یاد شود، و یا به عکس به عنوان امری متعالی و آزادی بخش. 

اما بوردیو از چنین منظری با فرهنگ کاری ندارد، بلکه همانگونه که در مقدمة کتاب تمایز می‌گوید، هدف او پیوند زدن  معنای محدود و هنجارمندِ فرهنگ (و کاربردهای متداولِ آن)، به مفهوم «انسان‌شناختیِ» فرهنگ است؛ تا از این راه بتوان درکی همه جانبه از فرهنگ و کرد و کارهای آن داشته باشیم.

اما اینکه کتاب «تمایز» چگونه بررسی شود، برای خود مسئله‌ای‌ ست. البته نه فقط به دلیل حجم قابل توجه آن که همراه با پیوست، نمایه و یادداشتها، چیزی حدود 850 صفحه است، و نه حتا به دلیل شکل و فرم ساختارشکنانة آن که با بر هم زدنِ عادت نظمیِ بین متن و حاشیه و درآمیختن‌شان به هم، به قول مترجم انگلیسیِ کتاب، یعنی ریچارد نایس (Richard Nice)، «بسیار فرانسوی» به نظر می‌رسد؛ بلکه به دلیل نگرش پردامنة بوردیو که در بحثهای تحلیلی‌اش همواره آمادة هر نوع «اضافه و بزرگ» کردن محدودة طیف بررسی‌ست که طبعاً همین امر باعث شکل‌گیری تعداد زیادی از خرده‌ قلمروهایی می‌شود که ضمن آنکه مخاطب را با کاری جذاب و هیجان انگیز مواجه می‌کند، از برخی جهات به دلیل کثرت لایه‌سازی‌های ساختاری، (آنهم در اثر حجیمی همچون «تمایز»)، جداً می‌تواند منتقد را دچار مشکل انتخاب محدودة بررسی کند.