آرایه های ادبی در نشانه شناسی

«مطالعات فرهنگی و رسانه ایران»- از دهه 1270 به این سو در زبانشناسی و روانشناسی گرایشاتی شکل گرفت که ما به وسیله این استعاره شناختی جهان را می شناسیم.

واژه Metaphor را ارسطو وضع کرد. Meta یعنی فرا یا فراسوی و Pherein به معنای حمل کرده است. استعاره بیشتر در ادبیات استفاده می شود.

عبارت زیر را در نظر بگیرید: آن استاد، مادی است. در اینجا مصداق داریم:

مصداق اول: «استاد» که موضوع (Topic/Tenor) استعاره است.

مصداق دوم: «مار» که حامل (Vehicle) استعاره است که اطلاعاتی راجع به موضوع استعاره به ما می دهد و رابطه بین این را زمینه (Ground) استعاره می گویند.

ربط استعاره و نشانه شناسی

ساختار استعاره

X=Y

Y= آن استاد. شخصی آب زیر کاه. خطرناک است.

X= آن استاد، ماری است.

در نتیجه:

X=Y یعنی مار است آن استاد.

X=Y

خطرناک= مار

این مثال نشان می دهد که ما پدیده های جهان خودمان را به همدیگر ربط می دهیم. ما به حرکت مار در پشت شاخه ها و نیش زدن آن نگاه می کنیم و به آن ربط می دهیم. به آن در نظر گرفتن پدیده های مختلف به همدیگر ربط می دهیم. Interconnectedness.

اولین بار فیلسوف ایتالیایی ویکو (1744-1688) گفت: استعاره ابزاری برای تفکر انتزاعی است. این پایه بحث جانسون و لیکاف (استعاره هایی که اب آنها زندگی می کنیم) مطرح می کنند.

آنها با تقسیم بندی ارسطو که اسم ها و مفاهیم را به ذات و معنای انتزاعی تقسیم می کرد استدلالشان را آغاز می کنند.

آنها مفاهیم را استعاره های مفهومی (Conceptual Metaphor) نامیدند.

ما با اسم های ذات، مباحث انتزاعی را توضیح می دهیم.

استعاره های زیر را در نظر بگیرید:

فلانی گاو/ شیر/ گوسفند/ میمون/ مارمولک/ بزغاله/ خر و ... است.

استعاره مفهومی. الگوی کلی پشت همه استعاره های فوق این است.

این انسان حیوان است. (نشانه ای است که یک استعاره مفهومی را شکل می دهد.)

اسعاره مفهومی--> انسان حیوان است.

انسان--> امیلی، ناصر، تقی--> موضوعات استعاری خاص

حیوان-->خر، میمون، گاو، سگ--> حامل های ابتکاری خاص

لیکاف و جانسون به جای آن دو حوزه هدف (Target Domain) و حوزه منبع (Source Domain) را به کار می برند.

حوزه هدف: موضوع استعاره

حوزه منبع: حامل استعاره

چند نمونه مفهومی را مطرح می کنیم:

جلسه دفاعیه ات عالی بود.

خیلی خوب از موضوع ات دفاع نکردی.

تیرهایش به هدف خورد.

اگر از این استراتژی استفاده کنی، نابودت می کنند.

(همه این ها از کلمات نظامی استفاده شده است.)

اما سوال اینجاست که استعاره های مفهومی از کجا می آیند؟

لیکاف و جانسون اینها را طرحواره های تصویری (ImageSchemas) می دانند.

طرحواره های تصویری حاصل تجربیات حسی، از اماکن، حرکات اشکال و غیره هستند و در اثر تجربه زیست در ذهن شکل می گیرند. ما در فارسی ماه را به زیبایی زن در نظر می گیریم.

آنها تجربه را به مفاهیم انتزاعی پیوند می دهند.

لیکاف و جانسون سه نوع طرحواره تصویری معرفی کردند.

1. طرحواره های جهتی (Orientation Schema): بالا- پایین، چپ- راست، عقب-جلو و ... جناح چپ و راست.
2. طرحواره های وجودی وجود شناختی هستی شناختی (analogical Schema): استعاره ها مفهومی را تولید می کنند که در آن احساسات، فعالیت ها و اندیشه ها با پدیده ها و مواد موجود در جهان مرتبط می شوند. مثلا ذهن به مثابه ظرف: «ذهنم پر از خاطرات بد است.»
3. طرحواره های ساختاری (Structural Schema): زمان پول من است.
4. طرحواره های تصویری (?): یک شکل جهت است. اشاره به بالا، شادی و پایین ناراحتی است.

•  سرحال بود= در اوج خوشحالی بود.
•  سر به زیر افکنده بود=  از ناراحتی در خودش فرو رفته بود. 
• دانش روشنایی است = جهل و نادانی تاریکی است. 
• با توضیحات استاد روشن شدم= حرف هایش واضح/روشن بود. 
• اوحدی مراغه ای علم را نور و بیداری و جهل را تاریکی و خواب دانسته است. 

اندیشه ها ساختمان اند:

• نظریه اش، خیلی خوش ساخت است.
• اندیشه هایش بر مبنای محکمی استوار نیستند.
• چارچوب فکری اش با نقدهای مخالفان رو ریخت.

اندیشه ها گیاه اند:

• نظریه اش به تدریج رشد کرد.
• شکوفایی فکری او بسیار زود اتفاق افتاد.

اندیشه ها کالا هستند:

• این دیدگاه دیگر خریدار ندارد.
• حرفه اش ارزشی ندارد.
• نظریات با ارزشی در این جلسه ارائه شد.

برخی از استعاره های مفهومی آنقدر تکرار شده اند، ما آنها را نمی بینیم. یکی از آنها استفاده از دیدن به جای فهمیدن است. مثلا در فارسی می گوییم:

• می بینیم حرفه ای جدید می زنی.
• دیدی چه نکات عجیبی می گفت.
• جهانبینی او کاملا متفاوت است.

استعاره مفهومی دیدن، باور کردن و فهمیدن است. 

جمع بندی:

واستراونگ می گوید: حضور چنین فرمول هایی می گوید که بدون جنس مفهوم های بصری از پرداختن به دانش و خردورزی عاجز بودیم. علت اینکه توانستیم ببینیم و حرف بزنیم این است که توانسته ایم از استعاره ها استفاده کنیم.

جانسون و لیکاف می گویند: شما با بررسی استعاره های یک فرهنگ می توانید به توصیفی از الگوهای شناختی، آرمان فرهنگی و آرمانی دست پیدا می کنید.

• اندیشه ها ساختمان هستند.
• اندیشه ها گیاه هستند.
• اندیشه ها غذا هستند.
• اندیشه ها شخص هستند: داروین به زیست شناسی.
• اندیشه ها مد هستند.

ICMها در فرهنگ های مختلف متفاوت اند.

برای اندیشه، حدود 89 حوزه عمده برای کاربردهای استعاری اندیشه وجود دارد. برای عشق 36 حوزه منبع وجود دارد.

بدن

تحقیقاتی که روی استعاره های مفهومی انجام شده، ما بدن انسان را مقیاسی برای جهان پیرامون است.

وقتی می گویید: در قلب طبیعت، چای کوه و قلب شهر، دل شب، پای کاغذ، شکم مشکلات و ... است.

استعاره (Metaphor) در نشانه شناسی

«مطالعات فرهنگی و رسانه ایران»- در فاصله میان امور نامعقول، امور معقول، این استعاره است که بیشتر دانش تولید می کند. (ارسطو)

در علوم شناختی جدید، استعاره نقش مهمی دارد.

عشق چیست؟

عشق هواست.

عشق سفر است.

عشق ویرانی است.

عشق گل سرخ است.

استدلال استعاری (Metaphorical Reasoning) یا راهبرد نشانه شناختی است که امری انتزاعی را به شکل ملموس و تجربه پذیر تقلیل می دهد تا آن را قابل فهم کند.

تشبیه عدالت به ترازو

به طور سنتی، استعاره را یکی از صنایع ادبی می دانستند. و حتی اگر در محاورات روزمره به کار می رفت، آن را تحت تاثیر ادبیات در نظر می گرفتند. در فلسفه هم استفاده می شود.

همانطور که لیکاف و جانسون (1980: 3) در کتابشان استعاره را امری فراگیر می دانند.

به طور سنتی از یونان باستان به این سو، آرایه های ادبی (Figures of Speech) را جزئی از راهبردهای (رتوریک استفاده کارآمد از زبان برای اقناع مخاطب به سوی مورد نظر ماست.) است:

1. راهبرد اغراق و مبالغه (Hyperbole): استفاده از تاکید زیاد برای اثرگذاری: «گاو را با پوست می خورد.»
2. راهبرد تشبیه (Simile): استفاده از ادات تشبیه برای مقایسه دو چیز: «او از ترس مثل گچ سفید شده است.»
3. استعاره (Metaphor): مقایسه ای تلویحی بین دو چیز نامشابه است که در واقع شباهتی از رمزها است.
4. اوج (Climax): در اوج طوری معانی را می چینند که به اوج می روند. مسخره کردنش توهین است. استهزائش جنایت است اما انکار آزادی بیانش؟
5. نا اوج (anticlimax): جنبش اندیشه ها و مفاهیم به نحوی که به تدریج از اهمیت آن می کاهد.
6. تباین (Antithesis): همنشین کردن دو واژه، عبارت یا جمله ای که به لحاظ معنایی متضاد و متباین هستند: «گناه کردن انسانی است، بخشیدن الهی.»
7. حسن تعبیر (Euphemism): جایگزین کردن واژه یا مفهومی که معنای بد و ناخوشایند دارد با واژه ای که خوشایندتر است: دستشویی به جای توالت.
8. مجاز (Metonomy): به کار بردن واژه یا عبارتی به جای واژه یا عبارتی که با آن رابطه ای مهم دارد. مثال: «سماور جوش آمده است»(آب سماور در جوش است.)
9. مجاز مرسل (Synec Doche): جزء جای کل می نشیند و کل جای جزء. «بهترین مغزهای کشور در هیئت دولت جمع شده است.»
10. استعاره بعید (Conciet): نوعی استعاره بعید الذهن و افراطی برای مقایسه دو چیز کاملا متفاوت: «کشق، گرم است.»
11. کنایه (Irony): گفتاری طعنه آمیز که در معنایی متضاد معنای ظاهری کلام مد نظر است: «عاشق این دردسری هستم که برام درست کردی.»
12. متناقض نما (Paradox): گفتاری که متناقض و ناسازگار به نظر می رسد: «او جاسوس معروفی است.»
13. تشخیص (Personification): جان دهی به اشیاء و مفاهیم انتزاعی: «نیاز، ما در اختراع است.»

زبان به مثابه نظام ارتباطی

«مطالعات فرهنگی و رسانه ایران»- مدلی را در نظر بگیرید که وسط یک مربع، یک مثلث کشیده شده است که سه ضلع آن متقارن با سه واژه است:

1. بافت

2. شنونده

3. سخنگو

اولین مدل ارتباط زبانی را کارل بولر آلمانی ارائه کرده است.

در این مدل چهار مولفه وجود دارد:

1. گوینده

2. شنونده

3. بافت

4. نشانه

در واقع بر اساس این سه بعد، سه نقش ارتباطی برای زبان در نظر گرفته شده است.

اگر جهت زبان در ارتباط معطوف به بافت باشد، زبان نقش بازنمایی پیدا می کند: مثال متون علمی، گزارش های خبری و ...

اگر جهت گفته ها به سمت گوینده باشد، زبان نقش عاطفی پیدا می کند. مثل متون ادبی، نامه های شخصی و ... است.

کارکرد دیگر زبان، کارکرد ترغیبی است: در رتوریک و آرکیولیشن و تبلیغات و ... کارکرد ترغیبی زبان برجسته می شود. چون از زبان برای تاثیرگذاری روی مخاطب استفاده می کنیم. در این نقش، کارکرد زبان معطوف به شنونده و مخاطب است.

بر اساس این که پیام معطوف به کدام ضلع این مثلث باشد، نقش های ارتباطی و زبانی متفاوتی شکل می گیرد.

مدل رومن یاکوبسن

رومن یاکوبسن (1896-1982): بر اساس مدل ارغنون بولر، شش مولفه را در ارتباطات کلامی شناسایی و بیان کرده است.

1. بافت: چارچوب لازم برای رمزگذاری و رمزگشایی فراهم می کند.

2. پیام

3. فرستنده

4. گیرنده

5. مجرای ارتباطی

6. رمز: امکان رمزگذاری و رمزگشایی را ایجاد می کند.

بر اساس این نقش ها، شش نقش زبانی قائل شده است:

1. گوینده: نقش عاطفی (Expressive/ Emotion Function):

نوشته ها دارای دو بعد هستند:

الف) عینی: دوربین گونه: متون علمی

ب) ذهنی: در ادبیات استفاده می شود.

یاکوبسن معتقد است: نقش عاطفی به طور ناب در حروف و اصوات ظاهر می شود. عباراتی چون: خدای من... نقش عاطفی دارند. راه دیگر وجه گذاری است.

2. پیام: نقش شعری (Poetic Function):

جهت گیری پیام به سوی گوینده، شنونده، بافت و ... نیست. بلکه فقط به خود پیام است.

حذابیت خود پیام است که توجه را جلب می کند.

شیوه بیان پیام مهمتر از محتوای پیام است.

آندره ماتونیه از آن به نقش زیبایی شناختی تعبیر می کند.

3. مخاطب: نقش ترغیبی (Contrive Function):

جهت پیام به سوی مخاطب است. 

جملات امری و ساختارهای ندایی دارای بار ترغیبی اند.

در متون اقناعی، تبلیغات سیاسی و ...

4. بافت: نقش ارجاعی (Referential / Representative Function):

در متون علمی ادبیات که توصیف زمان و مکانی دارند نقش ارجاعی زبان می باشد.

جهت گیری پیام به سوی موضوع (یا مصداق با عبارت یاکوبسن) است.

جملات اخباری نقش ارجاعی دارند. فاصله تهران تا آمل 180 کیلومتر است.

5. مجرای ارتباطی: نقش همدلی (phatic Function):

نقش اصلی این پیام ها ایجاد ارتباط، تداوم آن یا قطع حصول اطمینان از برقراری مجرای ارتباط و یا جلب توجه مخاطب و اطمینان از اینکه او همچنان به حرفش گوش می دهد.

گوش می کنی

جونم برات بگه...

6.  رمز: نقش فرازبانی (Metalingual Function):

در نقش فرا زبان جهتگیری پیام به سمت رمز است. آن سطحی از زبان است که درباره روابط عمومی عناصر خود زبان سخن می گوید.

در فرهنگ های توصیفی 

مارسل دانسی دو نقش دیگر به نقش های شش گانه یاکوبسن اضافه کرده است:

1. نقش عرفانی:

نقش رازگونه زبان است. وقتی از آن به عنوان دین استفاده می کنید. وقتی قرآن می خوانید و آرامتان می کند.

اعتقاد به جادو هم همین کارکرد زبان است.

جادو، عرفان و مذهب، مثل عطسه حضور شیطان، شر، بیماری است. 

آن گیل(1996، 2006): بعد دیگران در تجو گرفته شده است. تیو از زبان زبان قبیله تونگان می آید به معنای «مقدس» و دست نیافتنی است.

کلمات بتو:

• خبیث
• ماورا طبیعت
• مرگ (بیماری ها)
• فرهنگ و سیاست

2. نقش اقتصادی

در زبان ها تمایل بر این است که زبان در کوتاهترین شکل ممکن باید آورده شود. هیچ دو ساخت دستوری مشابه نداریم. بلحاظ تلقلی هم نداریم.