تصور ذهنی در نشانه شناسی

«مطالعات فرهنگی و رسانه ایران»- انواع نشانه های پرس را در یادداشت پیشین معرفی کردم در این یادداشت به تصور ذهنی می پردازم.

نشانه های سه گانه پرس به توانایی ذهن انسان برای مجسم کردن اجسام بر می گردد و بسیاری از توانایی های ما مبتنی بر این توانایی است.

صداها و مزه ها و حتی فکر و اندیشه بر اساس یک تصویر بازنمایی می شوند. ما واقعیات بیرونی را بر اساس تصاویر می فهمیم. علت آن این است که فهم تصویری راحت تر و سهل تر است و بنابراین عقل مفاهیم انتزاعی را به صورت تصویرهایی که توضیح می دهم ذخیره و بازیابی می کند.

توانایی ذهنی متفاوت است. برخی حافظه تصویری یا حافظه غیر تصویری دارند. حتی حافظه های غیر تصویری هم متفاوت است. برخی می توانند تصویر بچه را بخوانند، اما برخی تعداد بیشتری از تصاویر را در حافظه نگه می دارند.

تصویر سازی ها مشخصا فرهنگی هستند مثلا من اگر بگویم یک پرنده مثال بزن، ممکن است افراد مختلف مثال های متفاوتی را بزنند و مبتنی بر فرهنگ است. حتی اشکال هندسی هم همینطور است. مثلا مثلث های مختلف بسته به شرایط متفاوت است.

تصورهای ذهنی فقط تصویری نیستند:

1. صدای رعد

2. علف خیس

3. بوی ماهی

4. مزه خمیر دندان

5. لرزش در اثر سرمای شدید

6. خوشحالی زیاد

تصورهای ذهی فوق مربوط به شنوایی، لامسه، بویایی، چشایی، حرکتی و احساسی است.

تصاویر انتزاعی نیز یک تصویر را در ذهن متبادر می کند. مثلا عشق ممکن است معشوقه یا معشوق یا گل را تصور کنید.

گاهی با ترکیب های تصویرهای مختلف را تصور کنید.

تصور ممکن است گاهی حالت روایی داشته باشد. یعنی یک نفر در یک جایی اتفاقی برایش بیافتد. مانند یک فیلم، مثلا وضو گرفتن در این مورد شما یک چیز روایی از وضو گرفتن خواهید داشت.

پژوهشی درباره تصور ذهنی

سابقه طولانی در حوزه روانشانسی و پزشکی دارد. در تحقیقی که استفان کاسلین (1983) انجام داده است می گوید که ابتدا شما یک تصور ذهنی می کنید و سپس آن فعالیت را انجام می دهیدم. (تصور ذهنی)

سوسور: برای شنیدن واژه ها (تصور صوتی) ایجاد می شود. مثلا شما بعد از شنیدن کتاب تصور صوتی به دست می آورید.

تحقیق پیشرو در این حوزه تصویری است که دو فیلسوف و روانشناس امریکایی نظریه داده اند. طرحواره تصویر ذهنی (Image Schema) را ارائه دادند.

مبنای طرحواره ذهنی چیزهایی هستند که در اثر تجربه های روزمره در ذهن ما شکل می گیرند. حالت روایی، زمانی و مکانی دارند. من اگر بگویم سرحال بودن اگر بگویم سرحالی یا ته حال؟ معنای آن عوض شد و تبدیل به مکان شد.

طرحواراه ذهنی مانع که یک طرحواره مکانی است.

یک مانع را تصور کنید که بین شما و شی مورد نظرتان وجود دارد. این شکل در فارسی برای چه استعاره ای به کار می رود؟

1. مانع را دور زدن: برابر با همان طرحواره مانع است.
2. شخصی را دور زدن: استعاره از شخصی را دور زدن
3. بر طرف کردن موانع/ مشکلات: به جای مانع از شکل استفاده می کنید.
4. بر مشکلات/ موانع غلبه کردن: از روی مانع پریدن
5. کسی را از سر راه خود برداشتن
6. مشکلات را پشت سر گذاشتن
7. به مشکل خوردن (به باران خوردن، به طرح ترافیک خوردن)
8. سد راه کسی شدن
9. امیر بسیاری از بیماری ها را پشت سر گذاشت
10. باران مانع رفتنم به سر کار شد

ذهن به طور خودکار به شما کمک می کند. شما می توانید خودش را بسازید. به صورت خودآگاه.

برای مثال برای یادگیری واژه Pedestrian یا عابر پیاده می توانید یک تصویر درست کنید. این کلمه شبیه پدرسوخته است. یعنی یک روز داشتم رانندگی می کردم یک پدرسوخته که عابر پیاده بود جلوی ماشینم پرید و نزدیک بود بزنمش. 

نشانه های تجسمی در نشانه شناسی

«مطالعات فرهنگی و رسانه ایران»- دکتر سید علی اصغر سلطانی استاد نشانه شناسی دانشکده علوم اجتماعی تهران، در بحثی پیرامون هنرهای تجسمی نقل قولی از پابلو پیکاسو نقل کرد:

کاش می توانستیم مغزمان را رها کنیم و فقط از چشمانمان مدد بگیریم.

هنرهای تجسمی (Visual Arts) در ذیل خود بحث نشانه های تجسمی (Visual Signs) را دارد. ریشه آن به میل انسان به تصویرگونگی مرتبط است که قدمتی 30 هزارساله دارد. در اینجا شما با یک دال بصری مواجه هستید. در ارتباط کلامی دال شنیده می شود اما در این نشانه ها دال دیده می شود و شما معنایی از آن متصور می شوید که مدلول است.

پس با دال های گفتاری مرتبط به کلام متفاوت است. اصل این نشانه ها مرتبط با دیدن است. اما به این معنا نیست که حواس دیگر ما را شامل نمی شود. بنابراین معنای IMAGE مفهوم عامی باید باشد که هم توانایی های بصری و حس های دیگر لامسه شنوایی و ... را در بر می گیرد.

از سه نوع نشانه های پرس، ما هر سه نوع را در نشانه های بصری داریم:

1. نشانه های بصری تصویرگونه

2. نشانه های بصری نمایه ای

3. تشانه های بصری نمادین

علامت های بدن در نشانه شناسی

«مطالعات فرهنگی و رسانه ایران»- در نشانه شناسی علامت های بدن بسیار اهمیت پیدا می کند و در زمره ارتباطات غیر کلامی مطالعه می شود.

علامت های بدن عبارتند از:

1. علائم مادرزادی و غیر ارادی: پلک زدن، صاف کردن گلو، سرخ شدن صورت و حالات احساسی و...

2. علائم ارادی و فراگرفتنی: چشمک زدن، شصت را رو به بالا حرکت دادن و سلام نظامی و ...

3. علائم ترکیبی: خندیدن، گریه کردن، شانه بالا انداختن و ... این موارد ابتدا غیر ارادی هستند ولی با توجه به فرهنگ های مختلف شکلشان عوض می شود.

رمزگان حرکتی چیست؟

نشانه های حرکتی را رمزگان حرکتی می گویند. چون کل حرکات بدن، یک نظام یا شبکه را تشکیل می دهد.

فوکو نگاه خاصی به بدن داشت. او از قدرت مشرف بر حیات «Bio-Power» صحبت می کند. او این قدرت را فراگیر می داند. شامل افکار و اندیشه. او بدیهی ترین حواس ما را هم در سیطره خودش می گیرد. فوکو می گوید که قدرت در حس ما نفوذ گرده است.

لمس کردن «Touch» چیست؟

دست دادن یک نمود رمزگان بساوایی است. دزموند موریس می گوید: زمانی که افراد به جای اسلحه دست های همدیگر را گرفته اند، صلح ایجاد شده است.

دست ندادن نشانه چالش و تهاجم است.

ارتباطات بساوایی چیست؟

ارتباطات بساوایی به پشت و شانه آرام زدن، بغل کردن و دست در گردن حلقه کردن و ... نشانه عشق و دوستی است.

تصور مشترک این است که پوست یک نوع پوشش برای بدن است و نوعی ظرف در نظر گرفته می شود. اما اینکه تا چه اندازه درون من و بیرون من متفاوت است.

بوسیدن «Kiss» چیست؟

بوسه هم جنبه اروتیک و غیر اروتیک دارد. مثل بوسیدن بچه ها و اعضای خانواده.

• در برخی جوامع مثل چین و ژاپن بوسه جنبه اروتیک ندارد.
• در جوامع افریقایی نیز چنین چیزی وجود ندارد.
• در فرهنگ های حاشیه ای قطب شمال به جای بوسیدن بینی هایشان را به هم می زنند.

حرکات دست «Hand» چیست؟

حرکات دست، سر و ... شباهت های بین فرهنگی و تفاوت هایی دارند.

گفتن نه یا آری توسط دست یا سر از حرکات متفاوتی است که استفاده می شوند.

استفاده از انگشت نشانه نمایه ای یا اشاری بسیار رایج است.

حرکات دست به هنگام استفاده به عنوان زبان ناشنوایان کارکرد نمادین هم پیدا می کند.

رقص «Dance» چیست؟

رقص در همه فرهنگ ها یافت می شود.

رقص پنج کارکرد دارد:

1. احساسات

2. مناسک قبیله ای 

3. تفریح و نیازهای جسمی و روانی

4. روایت دارد و نمایش می دهند.

5. در معاشقه و جذب شریک جنسی کاربرد دارد.

کلام آخر:

درک کردن و فهمیدن نشانه های بدن در واقع به مثاله رمزگشایی یکی از اساسی ترین شیوه های ارتباطی است.